„Moja wola jest twoim pragnieniem” – osobowość narcystyczna
Czasem spotykamy człowieka, który jest arogancki i wyniosły oraz tak zakochany w sobie, że nie widzi rzeczywistości tylko zatapia się w fantazjach o swojej wyjątkowości. On błyszczy, a reszta ma podziwiać. Gardzi innymi, jest obojętny na dobro drugiej osoby, potrafi wykorzystywać ludzi by osiągać własne cele. Kiedy zostanie skonfrontowany z rzeczywistością staje się jeszcze bardziej arogancki a wręcz wpada w wściekłość. Taka postawa i zachowanie może świadczyć o narcystycznym zaburzeniu osobowości.
Narcystyczne zaburzenie osobowości
Według podręcznika diagnostycznego klasyfikacji psychiatrycznej DSM V narcystyczne zaburzenie osobowości to utrwalony wzorzec zachowań i reakcji emocjonalnych wiążący się z poczuciem wyższości, potrzebą bycia podziwianym przez innych i brakiem empatii. Ujawnia się zwykle w okresie wczesnej dorosłości w różnych sytuacjach.
Na narcystyczne zaburzenie osobowości wskazuje minimum pięć z poniższych kryteriów:
- osoba wyolbrzymia swoje osiągnięcia i talenty, oczekuje uznania własnej wyższości, niewspółmiernie do rzeczywistych dokonań, bycia traktowanym lepiej niż inni ludzie;
- fantazjuje o nieograniczonym własnym powodzeniu, mocy, wybitnych zdolnościach, urodzie, doskonałości czy miłości idealnej;
- przekonana jest o własnej wyjątkowości i niepowtarzalności, którą mogą zrozumieć ludzie o wysokim statusie społecznym lub z którą mogą obcować tylko inni wyjątkowi ludzie lub instytucje;
- wymaga przesadnego podziwu;
- ma poczucie posiadania specjalnych uprawnień, tzn. oczekuje szczególnego traktowania lub automatycznego podporządkowania się innych swoim oczekiwaniom;
- wykorzystuje inne osoby do osiągnięcia własnych celów;
- brak jej empatii, niechętnie rozpoznaje cudze uczucia i potrzeby;
- często zazdrości innym lub uważa, że inni jej zazdroszczą;
- swą postawą i zachowaniem okazuje arogancję i wyniosłość.
Odmiany osobowości narcystycznej
Niemal niespotykane jest, by ktoś prezentował jeden styl osobowości. Przeważnie osoby posiadają cechy z różnych rodzajów.
- Osobowość narcystyczna pozbawiona zasad
Osoby z tym typem osobowości często przejawiają zachowania antyspołeczne, a wręcz przestępcze. Charakteryzuje ich brak sumienia, są pozbawieni skrupułów, skłonni do oszukiwania. Satysfakcje czerpią z upokarzania i podporządkowywania sobie innych. Zdobywają zaufanie by później móc oszukiwać. Większość z nich gardzi swoimi ofiarami. W obliczu rzeczywistości wypierają się swoich czynów, udają grzecznych i niewinnych. Usprawiedliwiają wszystko fantazjami czy kłamstwami. Bywają nawet wyniośli i aroganccy jakby to ofiara była winna, że nie zorientowała się wcześniej z kim ma do czynienia. Związki z innymi osobami potrafią utrzymywać do póki widzą w tym jakiś interes.
- Osobowość narcystyczna uwodzicielska
Narcystyczni „uwodziciele” wielką wagę przywiązują do swojego wyglądu. Ich celem są często osoby naiwne czy spragnione uczuć. Początkowo może wydawać się, że pragną prawdziwego związku, jednak kiedy go mają nie przynosi im to satysfakcji. Przeważnie są niechętni prawdziwiej bliskości, wdają się w romanse. Stosunek staje się dla nich rodzajem sportu, zdobywaniem kolejnych parterów. Ich związki mają zazwyczaj charakter patologiczny, są oparte na kłamstwach, utrzymywane dopóki nie zaczną nudzić. Krytyka nie wpływa na zmianę postępowania narcystycznych „uwodzicieli”. Zarzuty odbierają jako wrogości od osób, które są po prostu „gorsze” od nich.
- Osobowość narcystyczna kompensacyjna
U tych osób wczesne doświadczenia z okresu dzieciństwa spowodowały niskie poczucie własnej wartości. Starając się je zwalczyć uciekają w fantazje o swojej wyjątkowości i wyższości. Ich życie wypełnia pogoń za uznaniem i prestiżem. Swoim osiągnięciom przypisują wielką uwagę, starając się jednocześnie pokazać to innym np. wieszając na ścianie wszystkie swoje dyplomy. Ukrywają przed sobą jak i otoczeniem głębokie poczucie niższości. Czasami w obawie przed oceną zwlekają z podejmowaniem działań w realnym życiu. Kiedy rzeczywistość zagraża ich wyobrażeniom na swój temat stają się aroganccy, odrzucają fakty i uciekają w świat wyobrażeń.
- Osobowość narcystyczna elitarna
Osoby z osobowością elitarną uważają się za wzór, są przekonane o swojej wyjątkowości, gardzą „zwykłymi” ludźmi. Uwielbiają popisywać się siłą, intelektem, bogactwem i demonstrować pewność siebie. Kochają rozgłos i sławę. Uważają, że przysługują im szczególne przywileje i prawa. Zabiegają o znajomości, które dają odpowiednie korzyści. Robią wszystko by chronić swoją zawyżoną samoocenę. W przypadku ujawnienia różnic pomiędzy tym jak się prezentują, a tym jacy są naprawdę, nie wycofują się lecz wyolbrzymiają swoje nawet skromne dokonania, przypisują sobie zbyt wiele zasług, czym zrażają do siebie inne osoby.
Agresja i przemoc u osób narcystycznych
Najczęściej u osób z osobowością narcystyczną ujawnia się wrogość. Zwykle jest ona maskowana i usprawiedliwiana przez pozornie racjonalne wyjaśnienia. Agresja u osób narcystycznych początkowo może być rozładowywana na rożne sposoby np. przez wysiłek fizyczny. Gdy te formy zawodzą ujawnia się wprost. Kiedy do głosu dochodzą silne emocje nienawiści i złości z równoczesnym idealizowaniem siebie, wtedy wściekłość i pragnienie zemsty mogą stać się głównym celem życia. Nadwrażliwość na odrzucenie i krytykę prowadzi zwykle do agresji i przemocy. Ofiarami aktów przemocy stają się na ogół bliskie osoby np. członkowie rodziny, znajomi.
Terapia osób narcystycznych
Osoby narcystyczne zazwyczaj nie sztukują pomocy terapeutycznej z własnej woli. Uważają, że ich problemy czy cierpienie wynikają z podłości innych, a nie z ich własnego postępowania. Interwencje terapeutów odbierają jako krytykę, dlatego najczęściej nie chcą i nie potrafią korzystać z pomocy specjalistów. Jeżeli znajdą się jednak w sytuacji terapeutycznej mogą to wykorzystać na swoją korzyść. Daje im to możliwość zaprezentowania się w wyidealizowany sposób, uzyskania podziwu i zmanipulowanie pochwał.
Osoby z narcystycznym zaburzeniem osobowości czują się wyjątkowe, pełne zalet i z uprzywilejowaną pozycją. Jednocześnie mają niepewne poczucie własnej wartości. Poszukują podziwu, a ciągłe pozyskiwanie pochwał, nie daje nigdy wystarczającej satysfakcji. Nie potrafią utrzymać związków na dłużej. Ich relacje są niesymetryczne, oczekują od partnera ciągłego zachwytu swoją osobą. W momencie, gdy ludzie zmęczeni taką relacją wycofują się, osoby narcystyczne za ten rozpad winią innych, sobie nie mając nic do zarzucenia.
Joanna Kiszka – psycholog
Ośrodka Interwencji Kryzysowej w Górnie
Źródła:
- Kryteria diagnostyczne zaburzeń psychicznych DSM-5, wyd. Edra Urban & Partner, 2018
- Millon, R. Davis i in. „Zaburzenia osobowości we współczesnym świecie”, Instytut Psychologii Zdrowia, Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Warszawa 2005;
- Gulla „Gniew, agresja i przemoc w wybranych zaburzeniach psychopatologicznych” Uniwersytet Jagielloński, Biblioteka Jagiellońska, 2020;